Fietshelmen, nog maar eens

De discussie is al vele malen gevoerd, ik weet het. Maar toch: weer riep iemand op om toch maar de helmplicht voor fietsers in te voeren "omdat het zo veilig is".

Eigenlijk moet je zo'n discussie splitsen in twee zaken:

• is een fietshelm een veiligheidsverhogend element
• moet je dan zo'n helm verplichten

Het is niet de bedoeling om er uitvoerig op in te gaan. Er is op het wereldwijde web genoeg te vinden voor wie zich daarin wil verdiepen, maar ik wil wel die oproep tot helmplicht counteren.

1. een fietshelm verhoogt de veiligheid

Het concept is het volgende: wie fietst, kan vallen. Wie valt, kan op zijn hoofd vallen. Een valhelm beperkt de gevolgen daarvan.
Dit is het eerste probleem: doet zo'n fietshelm wat we ervan verwachten? 

Daar is geen sluitend bewijs voor. "Sluitend bewijs" gaat niet over individuele gevallen, want die stellen statistisch niets voor, maar over grote gemiddelden.
Wel: de resultaten van allerlei studies zijn niet eensluidend, maar zelfs tegengesteld. Er zijn sterke vermoedens dat een valhelm bijvoorbeeld wel hoofdletsel kan voorkomen of beperken, maar dat er dan weer meer kans is op nekletsel...
Ik heb "kan" onderstreept, want er is ook absoluut geen enkele zekerheid dat een fietshelm hersenletsel (dat is namelijk veel ernstiger dan een snee of schram) voorkomt. Dat zou het gevolg zijn van de normen waaraan een helm moet voldoen: die hebben blijkbaar weinig of niets te maken met de realiteit.
Het gevolg: we verwachten dat een helm de veiligheid verhoogt, maar feitelijk is dat twijfelachtig.

Tussendoor: ik heb het over fietshelmen in combinatie met gewone fietsen. Op een ligfiets zit de fysica anders in elkaar: de kans dat je over je stuur vliegt is vele malen kleiner. De kans dat je met je hoofd tegen de grond belandt is wellicht ook beperkter. De groep velonauten is dan nog eens veel kleiner en de dynamiek van een rol of ander ongeval is hier weer helemaal anders. Op de bloederige foto's van één geval na, is er amper documentatie te vinden hierover. Ik heb er dus geen flauw idee wat een fietshelm doet in combinatie met een velomobiel.

Heel veel informatie is hier te vinden: http://www.cyclehelmets.org/1139.html

O, natuurlijk: velen komen met verhalen over iemand die ze kennen die iemand kent die met de fiets een ongeval had en waarbij die het zonder helm nooit overleefd had... Ook hier weer: is dat wel zo? Hoe weet je dat die helm een leven gered heeft? Dat kun je niet zomaar stellen, want het is een gevoel, geen zekerheid. Dan komt meestal het argument "de chirurg heeft het gezegd" of "de helm was in twee gespleten". Dat zegt iets over die helm, maar niets over of die zijn werk gedaan heeft!

In de discussie mag je er bijna zeker van zijn dat verwezen wordt naar de veiligheidsgordel. Daarbij wordt weer voetstoots aangenomen dat een fietshelm dezelfde veiligheidsverhogende factor betekent. Dat klopt niet: bij de veiligheidsgordel ligt statistisch vast in hoeveel gevallen die levensreddend kan zijn. Indien een gordel 95% meer overlevingskans biedt, dan is het een must. Voor de fietshelm bestaat gewoonweg geen zo'n duidelijk cijfer.

2. Beeldvorming

Fietsen is leuk en gezond. Dat zijn feiten, vooral dat laatste. Er is voldoende onderzoek dat aantoont dat fietsen de levenskwaliteit verhoogt: de levensverwachting van fietsers is vele jaren hoger dan die van automobilisten en - minstens even belangrijk - de levenskwaliteit (hoe gezond wordt je oud) is ook beter.
Als je een helm op je kop zet - los van het nut ervan - geef je meteen de boodschap mee dat fietsen een gevaarlijke bezigheid is. Wie wat angstig aangelegd is, denkt dan "daar begin ik niet aan." Bezorgde ouders zullen hun kinderen dan ook niet tot fietsen aanzetten.

Foto: dbz

Meer en meer zie je ze opduiken: fel verlicht, met een vlag achterop, fluohesje aan en fietshelm op, op weg naar het dagelijkse strijdtoneel dat het verkeer is. Goed, je moet je niet onzichtbaar maken, maar dat is dan weer het andere uiterste.


3. Helmplicht

Hier gaan we een stap verder: "een fietshelm is veilig. Zonder helm fietsen is met je leven spelen. De helm moet dus voor iedereen verplicht worden" Dat is eigenlijk wat iemand die helmplicht wil vertelt.

Nu zijn er wel degelijk cijfers over de gevolgen van het invoeren van die helmplicht voor fietsers. Die cijfers zetten wel aan tot denken!

Een voorbeeld is Australië (voor meer info: zie de link hierboven).

Kort komt het hierop neer: sinds de jaren '90 van de vorige eeuw werd in verschillende delen van Australië de fietshelm verplicht. Gejuich bij de regering, want het aantal ongevallen met hoofdletsel verminderde (ik denk zo'n 10 %). Tot de fietsorganisaties met hun cijfers aan kwamen: het aantal fietsers daalde nog veel meer, namelijk met meer dan 30 %.
Met statistiek kun je natuurlijk van alles bewijzen, maar dit komt erop neer dat het risico voor de resterende fietsers groter geworden was...

Een neveneffect: wie omwille van de helmplicht niet meer fietst, zal wellicht grotendeels op de auto overstappen. Het gevolg is dat de levensverwachting van die mensen daalt (minder beweging, meer vervuilde lucht, ...).

Het nettoresultaat is dus: minder fietsers, meer risico voor wie nog fietst (safety in numbers) en hogere gezondheidskosten voor de staat.

Uit die statistieken (niet enkel die voor Australië) kun je nog andere interessante zaken halen: er blijkt namelijk nergens een correlatie uit tussen helmplicht en het percentage hoofdletsels! M.a.w. je kunt er niet uit afleiden dat een helmplicht leidt tot minder hoofdletsel. 

Ben ik tegen fietshelmen? Neen. Ik heb er ook één, die voornamelijk op de lage racer gebruikt wordt en soms in de Orca als ik "topless" rij. Niet op de stadsfiets, niet op de vouwfiets, want daar liggen de snelheden veel lager en zijn de rijomstandigheden anders.

Zelf ben ik er nog niet uit of zo'n helm wel iets doet aan de veiligheid. Waar hij wel goed voor is, is voor de gemoedsrust voor sommigen in de familie- en vriendenkring.

Tot slot: blijkbaar is er meer kans op hoofdletsel bij voetgangers en automobilisten. Wie bij mij komt aandraven met "helmplicht voor fietsers", krijgt meteen een "ok, maar dan zeker ook voor automobilisten en voetgangers". Uiteraard word ik gek verklaard, maar ook hier weer: het gaat niet om een gevoel - namelijk dat fietsen gevaarlijk is - maar om feiten. Die feiten worden graag genegeerd omdat ze niet passen in het beeld.
Het zou wel democratisch zijn: iedere weggebruiker gelijk voor de helmplicht. Het zou ook consequent zijn: plicht in functie van het risico. Kan dat niet, dan ook niet voor fietsers.